Premiera raportu „Kondycja zawodowa i warunki pracy osób tworzących książki w Polsce”

Raport powstał na podstawie dwóch równolegle prowadzonych badań zrealizowanych od czerwca do września 2025 roku. W pierwszym badaniu, które miało charakter ilościowy i opierało się na metodzie sondażu diagnostycznego, wzięło udział 663 twórców i twórczyń. Drugie badanie miało charakter jakościowy i opierało się na metodzie indywidualnego wywiadu pogłębionego, w którym wzięło udział 75 pisarek, ilustratorów i tłumaczek.

„Celem badania zrealizowanego na zamówienie Instytutu Książki było sprawdzenie kondycji materialnej twórczyń i twórców książki w Polsce (osób, którym przysługują prawa autorskie z tytułu wykonywanej pracy, czyli pisarkom, tłumaczom i ilustratorkom). Jako instytucja ekspercka IK prowadzi podobne analizy, by pozyskać wiedzę, na podstawie której przygotowuje propozycje systemowych form wsparcia. Te rekomendacje Instytut przekazuje Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Badanie zleciliśmy również dlatego, że uchwałę w tej sprawie podjął Zespół ds. pola literackiego. Pisarze, tłumaczki i ilustratorzy znajdują się w samym centrum ekosystemu książki: to od nich wszystko się zaczyna i to o nich musimy odpowiednio zadbać” – mówi dyrektor Instytutu Książki, Grzegorz Jankowicz.

Raport dowodzi, że polski rynek książki po 1989 roku stał się obszarem występowania wielu patologicznych zjawisk, z których najistotniejsze to: dominacja kilku największych dystrybutorów i sieci sprzedażowych, dyktujących warunki cenowe, co prowadzi do skutecznej eliminacji małych księgarń i wydawnictw z rynku, „nadprodukcja” książek o niewielkiej wartości artystycznej, a także marginalizacja literatury ambitnej, której trudno się przebić i trafić na półki sieciowych księgarń.

Sytuacja twórczyń i twórców

Z raportu wyłania się także jednoznaczny obraz sytuacji twórców i twórczyń, która przez ostatnie lata zdaje się pogarszać. „Nie tylko są oni zepchnięci na margines przez dużych rynkowych graczy, słabo wynagradzani za pracę, ale także wyłączeni z dostępu do publicznego systemu opieki społecznej. Brak regulacji formalno-prawnych dla zawodów artystycznych sprawia, iż wiele profesji związanych z aktywnym uprawianiem literatury wymaga od twórców, aby utrzymać się na powierzchni życia społecznego, ciągłego stosowania różnego rodzaju strategii, wybiegów i zabiegów” – czytamy we Wprowadzeniu do raportu.

Dochody ok. 90% badanych z twórczości nie przekraczają minimalnego miesięcznego wynagrodzenia (2025: 4666 zł brutto/mies.), jedynie 25% z nich utrzymuje się wyłącznie z pracy twórczej (pozostali łączą ją z etatem lub działalnością gospodarczą). Do tego dochodzą bardzo duże nierówności – wysokie lub bardzo wysokie dochody osiąga 10% badanych, zarobki większości twórców i twórczyń kształtują się na poziomie minimalnej płacy krajowej. Warto tu także zaznaczyć, że aż 72% respondentów w badaniu sondażowym nie posiada oszczędności w dobrowolnych systemach emerytalnych, 25% respondentów w badaniu jakościowym i 15% w badaniu sondażowym nie ma w ogóle dostępu do świadczeń społecznych.

„Warunki pracy i wynagrodzenia znacznej części twórców książki w Polsce  można określić mianem prekaryjnych. Przyczyną tej sytuacji jest brak  regulacji  rynku książki oraz ustawowej ochrony twórców literatury w  Polsce. Książka nie może być traktowana jedynie w kategoriach produktu,  który podlega regule popytu i podaży. Literatura piękna jest dobrem kultury, niewątpliwie przyczynia się do rozwoju społecznego i  gospodarczego kraju. W interesie państwa i nas wszystkich winna być  zatem ochrona i wspieranie twórczości i twórców, a także budowanie  kultury czytelniczej w oparciu o systemowe rozwiązania i długofalowe  praktyczne działania” – mówi autor raportu Mariusz Dzięglewski.

Źródłem dochodów dla twórców i twórczyń są: sprzedaż licencji/praw autorskich (70%), tantiemy (42%), wypożyczenia biblioteczne (41%), spotkania autorskie (40%). Najsłabszą pozycję negocjacyjną wobec wydawców mają debiutanci, którzy często muszą liczyć się z trwałą sprzedażą praw autorskich i brakiem tantiem. Wśród problemów należy także wyróżnić: brak transparentności raportów sprzedaży i dominację umów cywilnoprawnych (82% badanych).

Wnioski z raportu

Polski rynek książki odstaje dziś od standardów europejskich. Książka w Polsce funkcjonuje jako produkt w ramach nieuregulowanego rynku, nie zaś jako dobro kultury objęte mecenatem państwa. Ingerencja państwa w rynek książki jest konieczna ze względu na specyfikę książki, której nie można sprowadzić tylko do jej wartości czysto ekonomicznej. Jako dobro kultury służy wszystkim obywatelom i obywatelkom, przyczynia się do rozwoju społecznego i ekonomicznego, jest także coraz bardziej istotnym elementem budowania marki narodowej (soft power), co widać na przykładzie takich krajów jak Norwegia czy Korea Południowa.

Dotychczasowe ekspertyzy i doświadczenia innych krajów wskazują na pozytywne efekty regulacji. Ograniczenie monopolu dystrybutorów i wielkich sieci sprzedażowych doprowadziłoby do rozbicia koncentracji rynku i pozwoliło na większy dostęp do niego mniejszym podmiotom. W rezultacie umożliwiłoby to zwiększenie różnorodności oferty wydawniczej o wartościowe publikacje. Wśród branżowych postulatów najistotniejsze są: jednolita cena okładkowa, reforma PLR (Public Lending Right), dopłaty do składek, status artysty zawodowego.

Najważniejszymi trendami rynkowymi są dziś monopolizacja dystrybucji, która prowadzi m.in. do marginalizacji roli małych księgarni, dumping cenowy związany z brakiem jednolitej ceny książki, spadek roli krytyki literackiej (dominują krótkie notki promocyjne, rośnie rola infulencerów), krótki cykl życia książki, a także rosnąca rola sztucznej inteligencji, która budzi obawy o rynek pracy twórczyń i twórców oraz wpływ na przekłady.

Sytuacja twórczyń i twórców, a także samego rynku książki prezentuje się niekorzystnie, zwłaszcza gdy zestawimy ją z sytuacją w krajach skandynawskich, Francji, Niemczech czy Irlandii. Wyraźnie widać, że bez ustawy o statusie zawodowym artysty i ustawy o książce, kryzys będzie się pogłębiać. Istotną rolę na dobrze funkcjonujących europejskich rynkach książki odgrywają także systemy stypendialne i wsparcie państwa dla literatury ambitnej. Przekłada się to m.in. na prestiż zawodu i stabilniejsze warunki pracy.

***

Pełny raport „Kondycja zawodowa i warunki pracy osób tworzących książki w Polsce” dostępny jest poniżej.