Literatura

2017
Richard A. Antonius

Omnium

Polska rzeczywistość lat 50. – pobrzmiewające jeszcze echa wojny, zagłuszane przez sowiecki reżim. W tym trudnym, przesiąkniętym komunizmem świecie próbuje się odnaleźć dorastający Adam, syn wysoko postawionego działacza partyjnego. Zenon, ojciec chłopca, fanatyk, któremu zależy wyłącznie na szerzeniu ideologii socjalistycznej, regularnie pisze donosy na swoich kolegów, kreśląc w nich także swoje związane z partią plany. Wpada na pomysł produkowania wspólnie z przyjacielem „Diabolu”, środka, który – podawany wyłącznie członkom partii – miałby podnosić sprawność ludzkiego organizmu i przyspieszyć budowanie komunizmu. Specyfik ten, jak się później okazuje – szkodliwy, testuje na własnym synu. Działania męża z niepokojem obserwuje zafascynowana wschodnim mistycyzmem matka chłopca, Róża, zajmująca się na co dzień domem. Stosowany wobec żony (nieustannie przymuszanej do działania w partyjnych kręgach kobiet) i wrażliwego syna terror, romanse, agresywne i niezrozumiałe zachowania powodują, że zarówno zastraszona kobieta, jak i nie do końca rozumiejący co się wokół niego dzieje chłopiec coraz bardziej zamykają się w sobie. Świat przedstawiony w powieści, podobnie jak charaktery bohaterów, to pewnego rodzaju triada. Kanwę warstwy realistycznej stanowią groteskowe, przerysowane donosy Zenona, zostawiane w maszynie do pisania i regularnie czytane przez domowników. Są one też obrazem ograniczenia, fanatycznego oddania idei, poświęcenia jej wszystkiego, łącznie z rodziną i dążenia do objęcia wysokiego stanowiska za wszelką cenę. Na drugim biegunie znajduje się przestrzeń magiczna. To wykreowany przez Adama świat marzeń, snów, w którym staje się on asystentem wujka czarodzieja, posługującego się tajemnym znakiem nazwanym „Omnium”, złożonym z maleńkich elementów – kreonów, pozwalających tworzyć wciąż nowe figury. To przedstawienie, metafora nieskończonej ilości światów, składających się na świat nadrzędny – Kosmos. Chłopiec i czarodziej mają przywrócić zburzony ład i porządek świata; choć pojęcie „świata” jest niedookreślone, dopatrywać się należy raczej wąskiego jego znaczenia, jako świata ograniczonego do Adama i jego mamy. Ta metafizyczna przestrzeń jest dla nastolatka próbą wyjaśnienia mechanizmów działania dorosłych oraz zracjonalizowania prawideł rządzących światem realnym (idea Omnium oparta jest w gruncie rzeczy na matematyce i fizyce). Łącznikiem między tymi warstwami jest świat Róży, matki chłopca – patrzącej na życie praktycznie, ale nie ograniczającej się wyłącznie do spraw materialnych. Jej pociąg do religii Wschodu, medytacje a przede wszystkim wrażliwość są próbą uwolnienia ducha, emocji, uczuć, odnalezienia w sobie spokoju i harmonii. „Omnium” to powieść inicjacyjna z wątkami autobiograficznymi (jak powiedział R. Antonius na jednym ze spotkań, ojciec jest postacią autentyczną, a w chłopcu odszukać można porte parole autora), osadzona też w gatunku realizmu magicznego. Istotna jest geopoetyka powieści, dziejącej się głównie w Krakowie (epizodycznie w Nowym Sączu). Wykorzystuje autor mity ściśle związane z tym miejscem (postać Zaczarowanego Dorożkarza, legenda o Czarnym Kamieniu na Wawelu), wiążąc w ten sposób przestrzeń rzeczywistą i magiczną oraz werbalną, poprzez użycie regionalizmów. Troistość porządku świata, reprezentowanego przez każdego z bohaterów powieści – politycznego fanatyzmu (w finale ucieczka ojca-fanatyka do Wandy Wasilewskiej), realizmu magicznego i oniryzmu – pozwala spojrzeć na te same wydarzenia z zupełnie różnych perspektyw, choć na pierwszy plan wysuwa się spojrzenie chłopca, sytuujące czytelnika niejako w roli podglądacza. „Omnium” to misternie skonstruowana powieść o przywracaniu porządku świata i wchodzeniu w dorosłość, w której realizm i autobiografizm uzupełnia warstwa magiczna, fantastyczna, miejscami futurologiczna.

Katarzyna Wójcik