(ur. 24 grudnia 1926 roku w Mońkach) – historyczka literatury polskiego i europejskiego romantyzmu, krytyczka literacka, wykładowczyni.

Szkołę średnią ukończyła w Wilnie, tam też uczęszczała na tajne komplety w latach II wojny światowej. Należała wówczas do konspiracyjnego Związku Harcerstwa Polskiego przy Armii Krajowej. Po wojnie wraz z rodziną osiedliła się w Bydgoszczy. Ukończyła studia polonistyczne na Uniwersytecie Łódzkim.

Działalność naukowa Janion związana jest od 1949 roku z Instytutem Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, gdzie przeszła na emeryturę w roku 1997. Redagowała i współredagowała wiele publikacji naukowych, między innymi liczącą kilkadziesiąt tomów serię wydawniczą „Biblioteka Romantyczna”. W 1977 roku współzakładała Towarzystwo Kursów Naukowych. Jest członkiem zwyczajnym Polskiej Akademii Umiejętności i członkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Nauk. W roku 1994 otrzymała doktorat honoris causa Uniwersytetu Gdańskiego.

Od roku 1957 z pasją i oddaniem zajmowała się nauczaniem akademickim. Przez wiele lat była związana Uniwersytetem Gdańskim (w 1982 roku zwolniona w ramach represji politycznych i zatrudniona ponownie w następnym roku akademickim) i od 1990 roku – z Uniwersytetem Warszawskim, studiami doktoranckimi w IBL PAN, od 1992 roku – ze Szkołą Nauk Społecznych przy Instytucie Filozofii i Socjologii PAN.

Tematyka jej siedemnastu książek (z których dwie napisała wspólnie z Marią Żmigrodzką) i kilkuset artykułów nie ogranicza się ani do filologii polskiej, ani ściśle do wieku XIX. Jej zainteresowania naukowe obejmują historię idei, historię wyobraźni symbolicznej, style i formy estetyczne, a również same metodologie badań literackich, przede wszystkim hermeneutykę (Humanistyka: poznanie i terapia 1974, Odnawianie znaczeń 1980). Maria Janion oświęciła wiele prac romantyzmowi europejskiemu i literaturze XX wieku. Bohaterami jej studiów byli – obok polskich romantyków – pisarze i poeci, tacy jak François-René Chateaubriand, Johann Wolfgang Goethe, Gustave Flaubert, Günter Grass oraz Maria Komornicka, Witold Gombrowicz, Miron Białoszewski czy Jerzy Kosiński.

Dzięki pracom Marii Janion, która zaczynała jako specjalistka od XIX-wiecznej poezji krajowej w okresie międzypowstaniowym i twórczości Zygmunta Krasińskiego, polskie badania nad romantyzmem rozwinęły się w kilku wyrazistych kierunkach. W Romantyzmie i historii (1978) Janion i Żmigrodzka zawarły syntezę romantycznej myśli historiozoficznej, opisując wzajemne przenikanie się biegu dziejów i przepływu idei, wyznaczających sens istnienia człowieka w historii. W książkach takich jak Czas formy otwartej (1985) i Życie pośmiertne Konrada Wallenroda (1990) czy Projekt krytyki fantazmatycznej (1991) Maria Janion zajęła się „egzystencją ludzi i duchów”, czyli – najogólniej mówiąc – domeną wyobraźni jako tym, co steruje naszym życiem duchowym. Charakterystycznym rysem tych poszukiwań jest jednak przekroczenie wymiaru zbiorowego, patriotycznego, tyrtejskiego i przejście na stronę indywidualnych znaków egzystencji jako najwyższej wartości, a zarazem przestrzeni kreacji nowożytnego „ja”. Taka perspektywa zaznacza się już w książce Gorączka romantyczna (1975).

Zderzenie projektów kultury zbiorowej i indywidualnej zostało przez Janion ponownie zinterpretowane w latach dziewięćdziesiątych. Odwołanie do Goetheańskiej zasady Bildung zaowocowało koncepcją duchowej wspólnoty jednostek, kształcących swą podmiotowość w obcowaniu z kulturą. W zbiorze esejów Czy będziesz wiedział, co przeżyłeś? (1996) Janion szuka sposobów na ocalenie integralności duchowej człowieka w sytuacji nasilenia konsumeryzmu i tego, co określa się mianem kryzysu wartości. Odyseja wychowania (1998), napisana przez Janion i Żmigrodzką, w całości poświęcona jest Goetheańskiej koncepcji człowieka. Jednak zainteresowanie kształtem wojennego imaginarium Polaków i próby przedefiniowania kanonów polskiego patriotyzmu nie zostały przez Janion zarzucone, czego dowodem jest książka Płacz generała. Eseje o wojnie (1998).

W ostatnich pracach autorka zajęła się figurami obcości w kulturze nowożytnej –Kobiety i duch inności (1996) to książka otwierająca feministyczne horyzonty badań nad literaturą i sztuką, natomiast obszerne studia Tematy żydowskie u Mickiewicza i Legion żydowski Mickiewicza (1998) poruszają zaniedbywaną do tej pory problematykę stosunku poety do Żydów i ukazują judaistyczne konteksty jego religijności.

Osobne miejsce w dorobku Marii Janion zajmuje wielotomowa seria „Transgresje” (1981–1988), wydawana z grupą studentek i studentów z Uniwersytetu Gdańskiego. Była to niepowtarzalna antologia tekstów literackich i eseistycznych światowej humanistyki, niekiedy w autorskich przekładach. Zaskakiwała zestawieniami fragmentów dzieł, cytowanych na kilkudziesięciu stronach lub w kilku zdaniach i ułożonych według tematów nowożytnej antropologii, takich jak Galernicy wrażliwości, Osoby, Maski, Odmieńcy, Dzieci. Seria pomieściła oprócz tego zapisy gdańskich wykładów Janion, dyskusje seminaryjne i prace studentów. W latach osiemdziesiątych interdyscyplinarne „Transgresje” stanowiły ważny kontrapunkt wobec ówczesnej nauki – zbiurokratyzowanej i zhierarchizowanej.

Bibliografia:

• Lucjan Siemieński, poeta romantyczny, PIW, Warszawa 1955.
• Zygmunt Krasiński, debiut i dojrzałość, Wiedza Powszechna, Warszawa 1962.
• Romantyzm. Studia o ideach i stylu, PIW, Warszawa 1969.
• Romantyzm, rewolucja, marksizm. Colloquia gdańskie, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1972.
• Humanistyka: Poznanie i terapia, PIW, Warszawa 1974, wznowienie: 1982.
• Gorączka romantyczna, PIW, Warszawa 1975, wznowienie: słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2007.
• Odnawianie znaczeń, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1980.
• Czas formy otwartej, PIW, Warszawa 1984.
• Wobec zła, Verba, Chotomów 1989.
• Życie pośmiertne Konrada Wallenroda, PIW, Warszawa 1990.
• Projekt krytyki fantazmatycznej. Szkice o egzystencjach ludzi i duchów, PEN, Warszawa 1991.
• Kuźnia natury, Gdańsk 1994.
• Kobiety i duch inności, Sic!, Warszawa 1996.
• „Czy będziesz wiedział, co przeżyłeś”, Sic!, Warszawa 1996.
• Płacz generała. Eseje o wojnie, Sic!, Warszawa 1998.
• Do Europy tak, ale razem z naszymi umarłymi, Sic!, Warszawa 2000.
• Purpurowy płaszcz Mickiewicza. Studium z historii poezji i mentalności, słowo/obraz terytoria, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2001.
• Żyjąc tracimy życie: niepokojące tematy egzystencji, W.A.B., Warszawa 2001.
• Wampir: biografia symboliczna, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2002.
• Prace wybrane, t. 1-5, pod red. Małgorzaty Czermińskiej, Universitas, Kraków 2000-2002:
  • t. 1 Gorączka romantyczna, 2000;
  • t. 2 Tragizm, historia, prywatność, 2000;
  • t. 3 Zło i fantazmaty, 2001;
  • t. 4 Romantyzm i jego media, 2001;
  • t. 5 Biografie romantyczne, 2002.
• Niesamowita Słowiańszczyzna: fantazmaty literatury, WL, Kraków 2006.
• Bohater, spisek, śmierć: wykłady żydowskie, W.A.B., 2009 (Hero, Conspiracy, and Death: The Jewish Lectures, translated by Alex Shannon, 2014).

Z Marią Żmigrodzką:

• Romantyzm i historia, PIW, Warszawa 1978, wznowienie: słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2001.
• Odyseja wychowania. Goetheańska wizja człowieka w „Latach nauki i latach wędrówki Wilhelma Meistra”, Aureus, Kraków 1998.
• Romantyzm i egzystencja. Fragmenty niedokończonego dzieła, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2004.

Z Ryszardem Przybylskim:

• Sprawa Stawrogina, posł. T. Komendant, Sic!, Warszawa 1996.